 |
| लक्ष्मण 'लक्ष्य' |
नेपाल भारत सम्बन्ध लाई लिएर समय समय मा बड़ी नै मतभेद र विश्लेषण हुने गरेको छ, इतिहास मा एहि देख्न सकिन्छ की नेपाल भारत को सम्बन्ध कसरी अगड़ी बढ्दै आई रहेको छ। पौराणिक युग देखी बर्तमान सम्म हेर्ने हो भने पनि नेपाल भारत राजनैतिक तथा भौगोलिक रूपमा फरक फरक राज्य रहे पनि यी देश धार्मिक, सामाजिक आर्थिक तथा राजनीतिक हिसाबले एक आपसमा पारस्परिक देखिन्छन र काफी हद तक मिल्दा छन। भगवान श्रीरामले जनकपुर आई सीता संग बैबाहिक सम्बन्ध बनाय सँगै नेपाल भारत सम्बन्ध रोटी बेटीको सम्बन्ध को रुपमा लीन थालियों, बैबाहिक सम्बन्ध देखी लिएर दैनिक जिबिको पार्जनको लागि समेत दुइ देश बीच आहोर दोहोरको बाताबरण रहदै आएको इतिहास हेर्दा एहि तात्पर्य निस्कन्छ की नेपाल भारत अलग अलग देश भये ता पनि एक अर्का का परिपूरक छन।
भूपरिवेष्टित नेपालका दुइ ओटा क्षिमेकि राष्ट्र भारत र चीन फरक फरक बिसेसता भएका देश छन र यिनी हरुमा धेरै नै असमानता देख्न सकिन्छ। नेपालको संदर्भमा हेर्ने हो भने पनि भारत संग भन्दा चीन संग धेरै नै असमानता रहेका छन। ऐसै कारण पनि नेपाल भारत संग बड़ी नजिकको सम्बन्ध राख्छ र राख्दै आई रहेको छ।
नेपालको उत्तरी क्षेत्र प्रायः हिमाली क्षेत्र, भाषीक भिन्नता र यसको बिकटता ले चीन संग हुन पर्ने संचार तथा यातायातको कमीले नेपाली जनता पूर्णरूपमा भारत संगको सम्पर्कमा रहदै आएका छन। येही यथार्थ लाई मध्यनजर गर्दै बर्तमान नेपालले सफल भबिस्यको रूपरेखा तयार गर्न भारत संगै हातेमालो गर्न आबश्यक देखिन्छ र चीन तथा अन्य रास्ट्र संग ब्यापारिक सम्बन्ध बिकास गर्न सक्छ।
नेपालमा जति पनि शासन ब्यबस्थाका उतारचढ़ावहरुमा नेपाली शाशक बर्गको सटरपटर भारत सँगै रह्यो। हरेक अफ्टयारा तथा सुखद परिस्थितिहरुमा सहयोग र साथको अपेक्षा भारत सँगै रहदै आएको इतिहास छरलङ्ग छदै छ। यो सँगै जति पनि परिबर्तनका तरंग या लहर भारत बाट नै आई नेपालमा ठोकिएको देख्न सकिन्छ। यो भन्दै गर्दा चीन र अन्य मुलुकको भुमिका नै रहेन भन्न मिल्दैन तर नेपालको साशक बर्ग देखी सामान्य नागरिक सम्मको पहुच भारत सम्म सरल र सहज नै बन्यो। एसर्थ पनि बिशेष रुपमा भारत बिरुद्धका गतिविधिले नेपाललाई फाइदा भन्दा बेफाइदा नै धेरै गर्ला।
नेपाल एक हिन्दु राष्ट्र जहाको राष्ट्रीय भाषा नेपाली जसको मूल स्रोत संस्कृत, हिन्दू धर्मको उद्गम स्थल नेपाल भरतकै प्रसिद्ध स्थल, ब्यापारिक देखी सास्कृतिक आदान प्रादान एक आपसमा हुदै आई रहेको, हिंदी नेपाली भाषा तथा संस्कृतिको समान संचारले नेपाल भारत बीच रोटिबेटिको सम्बन्ध सहज भएको एक यथार्थ हो र यसलाई हामी कुनै हालतमा नकार्न सकिदैन। तर बर्तमान समयमा एहि कुरा लाई आधार मानेर गरीने ब्याख्या विश्लेषणले देश निम्न स्तरको बुद्धि अंतरास्ट्रीय कूटनीतिमा प्रयोग गरी रहेको छ भन्न कुनै हिचकिचाहट लाग्दैन।
आधुनिक युगको सुरुवाति सँगै आएका परिबर्तन लाई पछाउन नसक्नु नेपालीहरूको भूल भएको देखिन्छ, अंतरास्ट्रीय स्तरमा आफुलाई उभ्याउन नसक्नु, सधै भारतको सहरामा चल्न खोज्नुले देश स्वतंत्र भैकन पनि स्वाबलंबी बन्न नसक्नु एक बिडम्बनाको कुरा हो। जसलाई बर्तमान नेपाली जनता तथा साशक बर्ग नमिठो अनुभब गरी रहेका छन की चाहेर पनि भारत संगको रोटिबेटी को संबन्ध टुक्रायर नया प्रतिस्पर्धि छिमेकीको रुपमा उभिन सकी रहेका छैनन। एहि कारण पनी भारतीय मोदी नेपालको ज्वाई सरह बन्नु स्वभबिक मान्नु पर्छ, यो भन्दा अघिका भारतीय राजनीतिज्ञले पनि ज्वाई कै खातिरदारी पायका छन। तर नेपाली लम्पसारबादी हरूको प्रबर्तीका कारण ठुलो मात्रामा भारतीय सहयोग र साथ नेपाल आउन सकेन। अब आजको मितिमा यो बिषयलाई लिएर नकारात्मक बिचार राख्नु पनि आफ्नै मुखमा कालो पोत्नु बराबर हुन जान्छ तसर्थ बर्तमानमा यो बिषयमा गंभीर बन्दै भारतीय संग को सम्बन्धलाई प्रयोगात्मक बनाई अघि बढ्नु आजको सन्दर्भमा अत्यन्त जरूरी छ।
नेपालको हर तरह बाट एकतर्फा जनसंपर्क भारत संग नै रह्यो, भाषिक तथा भौगिलिक हिसाबले पनि भारत संग सरल संपर्क छ, समुंद्र सम्मको मार्ग पछाउन पनि भारत नजिक हुनुले नेपालको हर क्षेत्रमा भारत संलग्न रहन्छ तर नेपालको राजनीति सम्म पनि भारतको संलग्नता रहनु दुखको बिषय बनेको छ।
नेपालमा जति औधोगिक तथा वित्तीय उत्पादन हुन्छ त्यसको सीधा ब्यापार भारत संग नै सहज र फाइदाजनक छ, बिबिध परिस्थितिहरुलाई मध्यनजर गरेर हेर्दा जती पनि नेपालमा आबश्यक बस्तु आयात गर्दा भारत बाट नै भित्राउनु नेपालको लागि लाभदायक रहन्छ। खुला सिमाना र यातायातको प्रत्यक्ष भूमिका रहनाले यो संभव भएको छ।
नेपालको एक तर्फि भूभाग हिमाली क्षेत्र चीन संग छोईएको र चीन बाट आयात तथा निर्यातका कार्य गर्न अझै पनि सहज छैन जसकरण सीधा ब्यापार गर्न सकिदैन। हबाई मार्ग बाट गरीने धुवानी ले महंगों मार खेप्नु पर्ने नेपालीको लागी भारतीय समुंद्रीक बन्दरगाहमा ऑफ्नो अधिकार स्थापित गर्नु र नेपाल सम्म स्वतंत्र यातायातको बिकास गर्नु उत्तम मानिन्छ। यसको लागि सही ग्रहकार्य गर्नु अहिलेको सरकारको दायित्वों हो।
भिभिन्न समयमा हुने गरेका दुइ देशीय राजकीय भ्रमण तथा संधि सम्झौताहरुमा यी बिषय उल्लेख नगरिएका होइनन तर सही निष्कर्ष निस्कन सकी रहेको छैन। नेपाल तर्फ बाट बन्ने सरकारका प्रमुखहरूको राष्ट्रीय राजनीतिमा स्थायित्त्व न हुनु, देश देश बीचका कूटनैतिक बिषयहरुलाई महत्व नदिनु र सत्ताकै लागि गारिएका भेट घाट तथा भ्रमणका बेला यस्ता बिषयमा चासो नलीनुले समग्र नेपालको बिकास रोकिएको प्रष्ट हुन्छ।
नेपालको बर्तमान समस्या भनेको बेरोजगारी र न्यून प्रतिब्यक्ति आय नै हो, जब सम्म यसको समाधान गर्न देश भित्र के कच्चा पदार्थको उपयोग गरेर राष्ट्रीय उत्पादन बढाउने पहल गरिदैन देश बिकाश सम्भव छैन, राजनीतिक परिबर्तनले मात्र देशमा स्थायित्व आउछ भन्नु एक अर्थमा सही हो तर राजनीतिले नै नेपालको सम्पूर्ण बिकाशमा असर गर्ने हुदा अन्य राज्य प्रणालीका क्षेत्रहरु राजनीति सँगै रोकियेर राहदा नेपालको लागि राजनीति नै हानिकारक सिद्ध भएको छ।
यैसे बीच नेपालमा औधोगिक लगानी बढाई नेपाली उत्पादन बडाउनु र जति पनि बेरोजगारीको संख्या छ त्यसलाई आफ्नै देशमा रोजगारिको अबसर सिर्जना गरी देशकै उत्पादनमा लगाउनु बर्तमान नेपालको माग हो। आन्तरिक कठिनाईका कारण यो माग परिपूर्ति नेपाल एक्लैले गर्न नसक्ने स्थिति देखिदै आएको छ। यो अबस्थामा आर्थिक, राजनीतिक तथा औधोगिक दृष्टिले कमजोर देखिएको नेपालले उचित साझेदारी देश संग आपसी समझौता गरी देशको हरेक क्षेत्र लाई चलायमान बनाउने प्रति जोड़ दिनै पर्छ।
सामान्य देशभक्ति र राष्ट्रियताका कारण देश राजनीतिक मुद्दा मैं अड्की नै रह्यो, सीमा बिबाद, भाषा र अर्को देशलाई नीचा देखाउने नेपाली जनता तथा संचार क्षेत्रको नकारात्मक पाटो छ। यो सँगै नेपाली राजनीति सत्ताको खेलमा सत्ता टिकाउन अंतरास्ट्रीय दौड़धूप गर्नु ले पनि नेपालको बिकाशका मुद्दा ओझेल परेका छन।
नेपालमा दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्न आज पनि नेपालको बिस्वबिद्यालय सक्षम छैन, आधा जस्तो नेपालको दक्ष जनशक्ति भारतका तथा अन्य देशका बिभिन्न बिस्वबिद्यालय बाट दीक्षित भै आएको यथार्थ हामी सँगै छ। सामान्य दक्ष जनशक्ति देखी दैनिक प्रयोजनका बस्तु तथा सेबा आफै उत्पादन गर्न नसकी रहेको अबस्थामा देशभक्तिको नाराले मात्रै पनि संतुस्ट गर्न सक्दैन।
पृथ्वी नारायण शाहले राज्य एकीकरण गरी सिंगो नेपालको नक्सा तैयार गरे सँगै नेपाली भूभाग केहि भारतमा या केहि भारतीय भूभाग नेपालमा आएको इतिहास नै छ, इतिहास कै आधारमा हेर्ने हो भने नेपाल भारतका कतिपय संधि सम्झौताहरु नेपाली शासक बर्गको ब्यक्तिगत स्वार्थ पूर्तिका निमित्त गरिएको बुझ्न सकिन्छ र इनै संधि सम्झौताले पनि सामान्य स्तरमा जनताहरु बीच दुइ देशिय तिक्तता बड़ाएको छरलङ्ग हुन्छ।
जति पनि नेपाल भारतका संधि सम्झौताहरु हतारमा र बिना अध्ययन गरिएका छन जो सधै भारतीय हितमा रहेको पाइन्छ, अझै पनि यस्ता सम्झौता हरुमा पुनर्बिचार गर्ने प्रसंग उठ्नुले कमजोरी कै झलक दिन्छ जसको फाइदा उठाउन भारत हर तरह लागि परेको छ। यस्तो अबस्थामा नेपाल पूर्णरूपमा ऑफ्नो क्षमता अभिबृद्धि गर्दै भारत संगको सम्बन्धलाई नया आयाम दिनु नै उत्तम रहन्छ।
के हामी ऑफ्नो जिबनस्तर बिर्सेर इनै संधि समझौता संझदै ऑफ्नो मार्ग आफै बंद गर्ने? नेपाल अझै समुन्नत छैन, नेपाल भित्रै का कति ग्रामीण क्षेत्रमा बिकाशका सामान्य पुरबाधार पुग्न सकेको छैन। हामीले ध्यान दिने त यी क्षेत्रमा पो हो, खोई हाम्रो येता तिरको सोच?
सानो देश भौगोलिक बीबीधताले आफैमा कठिनताहरु छन, यी कठिनाई हरुलाई हामी कसरी हल गर्न सक्छौ, अंतरास्ट्रीय क्षेत्रमा के कस्तो पहल गर्न सक्छौ यो बारेमा सोच्ने बेला आएको छ तर यहाँ संकुचित मानसिकताले देश जीर्ण छ, काठमाण्डूको राजनीतिले सिंगो देश दल दलमा फसी रहेको छ। यही बाताबरणमा भुलेका हामी सामाजिक संजाल हरुमा बिभिन्न ट्रोल चलायेर बस्छौ। ऑफ्नो क्षेत्र बाट चाल्न सकिने सकारात्मक कदम र खबरदारी खोई? नेपालको राजनीति प्रति हामी आफै संतुष्ट छैनौ, यहाँ को ब्यबस्था हामी नै मन्दिनौ फेरी हामीमा कस्तो देशभक्ति पलाएको, कस्तो राष्ट्रियताको नसाले अंधो बनाएको जो आफ्नै देशको भबिस्य कुन दिशा तिर जादै छ देख्न सक्दैन।
नेपालको तितो यथार्थ नेपाल भारत सम्बन्ध सुधारेर नया कोण बाट अघि बड्नुको अर्को बिकल्प छैन। भारतका नेपाल सम्बन्धी हर नीति तथा परियोजनाहरु अब नेपाललाई कसरी ऑफ्नो पोल्टामा पार्ने भन्ने मैं केन्द्रीत हुने छन, यो कुरा लाई नेपालले गहिरियेर बिचार गर्नु आबश्यक छ तर यसको यो मतलब निकाल्नु उपयुक्त हुन्न की भारतलाइ निषेध गरेर अघि बड्न सकिन्छ। बरु भारत संग हर क्षेत्र मा साथ साथ चल्ने हिम्मत नेपाल सरकार ले गर्न सक्नु पर्छ, जनताले साथ दिनै पर्छ। खोक्रो आदर्श र राष्ट्रियताको नाम मा रास्ट्र नै चेपुवा मा पर्ने गतिविधि गर्नु उपयुक्त हुदैन।
बर्तमान समयमा देश देश बीच आपसी सम्बन्ध र प्रतिस्पर्धा ले बिस्वब्यापी रुपमा ऑफ्नो प्रभाव तथा स्थान सुरक्षित गर्नु अपरिहार्य हुन्छ। साथ साथै आफ्नो क्षमता अभिबृद्धि गर्दै क्षिमेकि राष्ट्र भारत, चीन तथा अन्य देशहरु संगका अंतरास्ट्रीय क्रियाकलापमा प्रष्ट बैदेशिक नितिका साथ सहभागिता जनाउन हर तरह तत्पर रहनु आबश्यक छ। जति सक्दो खुकुलो नीति अपनायेर बैदेशिक लगानी भीत्राउने र स्वाबलंबी बन्ने देशा तिर जादा नै बिकाशको लहर आउला अन्यथा एक स्वतन्त्र देश आफ्नै दासत्तोमा सधै दुइ ठुला मुलुक भारत र चीनको बीचमा चेपीएरै रहला जो इतिहासले ब्याख्या गरी सकेको छ।
#लक्ष्य
0 comments: